Η φορεσιά της Πρεβεζάνας στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα
του Νίκου Δ.Καράμπελα
προέδρου του κοινωφελούς Ιδρύματος "Ακτία Νικόπολις"

© Αρχείο Ελληνικού Χορού  

Το 1873 η Οθωμανική αυλή ανέθεσε στον καλλιτέχνη Osman Hamdi Bey (1842-1910) να οργανώσει το Οθωμανικό περίπτερο στη διεθνή έκθεση της Βιέννης. Ο Osman Hamdi Bey ήδη συνεργαζόταν με το φημισμένο φωτογράφο της Κωνσταντινούπολης Pascal Sebah (1823-1886). Ο πρώτος έστηνε μοντέλα που φορούσαν παραδοσιακές φορεσιές από διάφορα μέρη της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και ο δεύτερος τα φωτογράφιζε. Οι φωτογραφίες εχρησιμοποιούντο αργότερα από τον Hamdi Bey για να δημιουργεί τις περιζήτητες ελαιογραφίες του, τις οποίες και πωλούσε.(Σημ. 1)

Για τη διεθνή έκθεση της Βιέννης του 1873 ο Sebah ανέλαβε να δημιουργήσει ένα πολυτελές φωτογραφικό άλμπουμ με μεγάλες φωτογραφίες μοντέλων με παραδοσιακές φορεσιές. Για το άλμπουμ, με τίτλο Les Costumes Populaire de la Turquie, οι Βιεννέζοι διοργανωτές απένειμαν στον Sebah χρυσό μετάλλιο. Ο Σουλτάνος Abdulaziz του απένειμε επίσης μετάλλιο για το αποτέλεσμα της υπέροχης δουλειάς του. Το υλικό του φωτογραφικού άλμπουμ του Sebah τυπώθηκε σε ένα τόμο 319 + vii σελίδων, διαστάσεων 29 x 37 cm, με κείμενα του Osman Hamdi Bey και της Marie de Launay που περιείχε 74 αναπαραγωγές των φωτογραφιών. (Σημ. 2)

Μεταξύ των συνθέσεων που έστησε ο Osman Hamdi Bey και φωτογράφισε ο Pascal Sebah είναι και μία με φορεσιές χωρικής από τα περίχωρα των Τρικάλων, Χριστιανής Πρεβεζάνας και Βλάχας (Αρωμάνας) από τα Γιάννενα. Πιο συγκεκριμένα στη φωτογραφία Νο. 20, αντικριστά της σελίδας 78 του βιβλίου, απεικονίζονται από δεξιά προς αριστερά (αραβικός τρόπος):
1. Βλάχα (Αρωμάνα) της περιοχής των Ιωαννίνων
2. Χριστιανή Πρεβεζάνα
3. Χωρική από τα περίχωρα των Τρικάλων
Αυτή είναι η μοναδική έως σήμερα γνωστή φωτογραφία εποχής, που απεικονίζει πρεβεζάνικη φορεσιά του 19ου αιώνα (Εικόνα 1). (Σημ. 3)

Από τη φωτογραφία (Εικόνα 2) δεν προκύπτει εάν η γυναίκα φοράει πουκάμισο και ζώνη. Το φόρεμά της είναι λιτό, πιθανότατα μεταξωτό, με κέντημα στα μανίκια και το μπούστο, όχι όμως και στον ποδόγυρο. Τα μακριά μανίκια του φορέματος καταλήγουν σε «γλώσσες» όμοιου σχήματος με αυτές της φορεσιάς που απεικονίζεται στις Εικόνες 10, 11 και 13 του παρόντος άρθρου. Η γυναίκα φοράει μικρό μακρυμάνικο επενδύτη με κέντημα στο μπούστο και το πίσω μέρος του μπράτσου. Από τη φωτογραφία δεν μπορούμε να γνωρίζουμε εάν το κέντημα συνέχιζε και στην πλάτη. Εάν οι γυναίκες φορούσαν μόνο το μικρό επενδύτη, χωρίς να φορούν το μεγάλο επενδύτη πάνω από το μικρό, τότε το κέντημα θα κάλυπτε όλη την πλάτη, εάν όμως φορούσαν και τους δύο επενδύτες ταυτόχρονα τότε το κέντημα θα κάλυπτε μόνο τα τμήματα που έμεναν ορατά. Ο αμάνικος μεγάλος επενδύτης που φοράει η γυναίκα τής είναι πολύ στενός κάτω από τη μασχάλη, όπως φαίνεται και στη λεπτομέρεια της φωτογραφίας (Εικόνα 3). Ο επενδύτης αυτός στο τελείωμά του, περιμετρικά, είναι διακοσμημένος με επίραπτο κορδόνι. Ο κεφαλόδεσμος, ένα σκούρο μαντήλι με κέντημα στις άκρες, είναι δεμένος με ασυνήθιστο τρόπο για Χριστιανή γυναίκα της περιοχής μας και θυμίζει περισσότερο τρόπο δεσίματος Χριστιανής της Καππαδοκίας. Ίσως το στήσιμο του Osman Hamdi Bey υποχρέωσε τη γυναίκα να γυρίσει το μαντήλι της και να το δέσει κατά τα έθιμα της Κωνσταντινούπολης, όπου έγινε η φωτογράφηση. Η γυναίκα δεν φοράει ποδιά και δεν φαίνεται να φέρει κάποιο κόσμημα.(Σημ. 4)

Το φόρεμα της φωτογραφίας του Sebah θυμίζει καθημερινά φορέματα Λευκαδιτισσών. Όχι τυχαία βέβαια, καθόσον η επικοινωνία, οι επιδράσεις και οι μετακινήσεις πληθυσμών μεταξύ των δύο περιοχών ήταν συνεχείς και εκτενείς. Αμάνικο μακρύ επενδύτη φοράει και η γυναίκα από τη Βόνιτσα, (σημ.5) στο μέσον του χαρακτικού του Brion (Εικόνα 4) που μας διασώζει στο βιβλίο του ο Γάλλος περιηγητής και εμπορικός ακόλουθος του Ναπολέοντα στα Ιόνια νησιά Saint-Sauveur, (σημ. 6) ο οποίος έζησε στην Κέρκυρα από το 1781 μέχρι το 1798. Στο βάθος του χαρακτικού και ως εκ τούτου μικρή στο μέγεθος της σχεδίασης, απεικονίζεται καθιστή γυναίκα, Πρεβεζάνα σύμφωνα με τον Saint-Sauveur, η οποία φοράει φόρεμα, μικρό επενδύτη και μακρύ ανοιχτόχρωμο –πιθανώς λευκό– μαντήλι (Εικόνα 5). Η ιστορική πορεία των δύο πόλεων, Βόνιτσας και Πρέβεζας, ήταν κοινή και η επικοινωνία μεταξύ των κατοίκων τους μεγάλη (σημ. 7). Αναμενόμενη είναι λοιπόν και η αλληλεπίδραση στις ενδυματολογικές τους συνήθειες.

Επανερχόμενος στο σχολιασμό της πρεβεζάνικης γυναικείας φορεσιάς της φωτογραφίας του Sebah (Εικόνα 2), πρέπει να αναφέρω ότι ο τρόπος δεσίματος του μαντηλιού, η έλλειψη κοσμήματος, η πιθανολογούμενη έλλειψη πουκαμίσου και ζώνης και η όλη περιγραφή της δημιουργίας του φωτογραφικού λευκώματος του Osman Hamdi Bey με κάνουν να πιστεύω ότι η γυναίκα δεν γνώριζε πώς ακριβώς να φορέσει τα ρούχα που της έδωσαν. Παρατηρώντας με μεγαλύτερη προσοχή την Εικόνα 1, διακρίνουμε ότι το φόρεμα και ο μεγάλος επενδύτης της φορεσιάς της Χριστιανής Πρεβεζάνας που φοράει η γυναίκα, η ποδιά της φορεσιάς της χωρικής περιχώρων των Τρικάλων (αριστερά) καθώς και ή ποδιά της φορεσιάς της Βλάχας (Αρωμάνας) περιοχής Ιωαννίνων (δεξιά), είναι λίγο τσαλακωμένα και ασιδέρωτα γεγονός που μπορεί να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι οι φορεσιές εστάλησαν (ταξίδεψαν) στην Κωνσταντινούπολη για να φωτογραφηθούν. Με το συμπέρασμα αυτό συνάδει και η περιγραφή-διήγηση της αείμνηστης Μαριάνθης Μπομποτσάρη (σημ. 8) την οποία μας διασώζει η κ. Ελισσάβετ (Μπέττυ) Γ. Νούσια στο άρθρο της για την Πρεβεζάνικη φορεσιά στην εφημερίδα Βήμα της Πρέβεζας (σημ. 9), σύμφωνα με την οποία η Μαριάνθη Μπομποτσάρη, θεία από μητέρα της κ. Μπέττυς Γ. Νούσια, «ήξερε από διηγήσεις της μητέρας της Ανδρομάχης Μίχα-Μπομποτσάρη (σημ. 10), ότι η γιαγιά της Μίχα (σημ. 11), το γένος Παπαδοπούλου, έγινε νύφη με αυτή την Πρεβεζάνικη στολή. Κατά τα λεγόμενα της Μαριάνθης Μπομποτσάρη ο αναφερόμενος προπάππος της Παπαδόπουλος (σημ. 12) ήταν ο πρώτος συμβολαιογράφος στην Πρέβεζα. Όσον αφορά την τύχη της στολής ήξερε από την μητέρα της Ανδρομάχη ότι την είχε “δανειστεί” ένας Τούρκος αξιωματούχος για να την πάρει στην Πόλη για να την αντιγράψει. Φυσικά η στολή δεν ξαναγύρισε στην Πρέβεζα.» Η περί ης ο λόγος νύφη Μίχα, το γένος Παπαδοπούλου, ήταν γεννημένη περί το 1850 και κατ’ εκτίμηση παντρεύτηκε περί το 1870. Η νυφιάτικη φορεσιά της είναι πιθανότατα αυτή που εστάλη στην Κωνσταντινούπολη και φωτογραφήθηκε από τον Sebah για να σωθεί, ως εικόνα, με την έκδοση του φωτογραφικού λευκώματος του 1873.

Με πρότυπα τις φωτογραφίες του Sebah δημιουργήθηκαν από το 1861 έως το 1890 χαρακτικά με συμπλέγματα φορεσιών, τα οποία τύπωναν κατά περιόδους, οι γερμανοί εκδότες Braun & Schneider στο Μόναχο. Από το 1874 συγκεντρώθηκαν όλα σε τόμους με τίτλο Zur Geschichte der Kostüme (= Για την ιστορία των ενδυμασιών). Από τα χαρακτικά αυτά το με αριθμό 891 (Εικόνα 6) είναι έργο του Carl Häberlin και περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, τις φορεσιές γυναικών από το Jusgat του Κουρδιστάν, την Πρέβεζα και τη Χίο (Εικόνα 7).

Μπορεί μεν η φορεσιά που φωτογράφισε ο Sebah να μη σώζεται, σώζονται όμως σήμερα τρεις νυφιάτικες φορεσιές Πρεβεζάνας, οι οποίες προέρχονται από τη γνωστή Πρεβεζάνικη οικογένεια Σκέφερη (σημ. 13).

Η πρώτη ήταν η νυφιάτικη φορεσιά της Αγγελικής Μπάλκου στο γάμο της με τον Πέτρο Αναστασίου Σκέφερη (σημ. 14). Ράφτηκε το 1845 περίπου (σημ. 15). Φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο Μπενάκη μετά από δωρεά της οικογένειας Σκέφερη προς το Μουσείο.
 

Η δεύτερη ήταν η νυφιάτικη φορεσιά της Πηνελόπης Περικλή Κονεμένου στο γάμο της με τον Δημήτριο Πέτρου Σκέφερη (σημ. 16). Ράφτηκε περί το 1882 (σημ. 17). Τη φορεσιά αυτή είδε και σχεδίασε η Αθηνά Ταρσούλη προ του 1940 (σημ. 18). Το πρωτότυπο σχέδιο με τέμπερα και ακουαρέλα της Αθηνάς Ταρσούλη προσαρμόσθηκε λιθογραφικά και εκτελέσθηκε ως έγχρωμη λιθογραφία (Εικόνα 9) από το μεγάλο έλληνα χαράκτη Κώστα Γραμματόπουλο (1916-2003) (σημ. 19). Η φορεσιά φυλάσσεται σήμερα στη Φιλοθέη, στην οικία του κ. Δημητρίου Α. Πέτριτς, εγγονού του Δημητρίου Π. Σκέφερη. Περιήλθε στην οικογένεια Δημητρίου Α. Πέτριτς μέσω της μητέρας του Κλεοπάτρας Σκέφερη-Πέτριτς, κόρης της Πηνελόπης και του Δημητρίου Σκέφερη.

Η φορεσιά αποτελείται από λευκό πουκάμισο, από φόρεμα με μακριά μανίκια που καταλή-γουν σε «γλώσσες» και από μεγάλο επενδύτη, τον «τσεμπέ» (σημ. 20) με μανίκια και γιακά. Ο επενδύτης είναι σχεδόν όμοιος με αυτόν της τρίτης φορεσιάς, ο οποίος περιγράφεται παρακάτω. Ο κεφαλόδεσμος αποτελείται από ένα κοκκινωπό μαντήλι, δεμένο με τέτοιο τρόπο που μοιάζει με καπέλο, το οποίο συγκρατεί μεγάλο ημιδιάφανο αέρινο πέπλο, που θεωρώ ότι είναι μέρος της νυφιάτικης φορεσιάς και όχι εξάρτημα (συμπλήρωμα) της καθημερινής φορεσιάς. Τα υποδήματα είναι τύπου κοντούρας και υπάρχει κόσμημα που κρέμεται από το λαιμό ή είναι καρφιτσωμένο στο πουκάμισο.

Η τρίτη ήταν η νυφιάτικη φορεσιά της Αναστασίας Πέτρου Σκέφερη στο γάμο της με τον Κωνσταντίνο Χρ. Μαμμάτη. Ράφτηκε περί το 1865 (σημ. 21). Η φορεσιά φυλάσσεται σήμερα στα Γιάννενα, στην οικία Ανδρέα Γ. Δόνου. Περιήλθε στην οικογένεια Ανδρέα Γ. Δόνου, μέσω της μητέρας του Αναστασίας Ανδρέα ΜαμμάτηΔόνου, εγγονής της Αναστασίας και του Κωνσταντίνου Μαμμάτη. Η φορεσιά αυτή φωτογραφήθηκε το Φεβρουάριο του 1997 από τον κ. Χάρη Μπίλιο και μερικές φωτογραφίες δημοσιεύτηκαν σε διαφημιστικά φυλλάδια του Δήμου και της Νομαρχίας Πρέβεζας λίγα χρόνια αργότερα.

Η φορεσιά αποτελείται από μεταξωτό πουκάμισο με λεπτή δαντέλα στα μανίκια, από φόρεμα με μακριά μανίκια που καταλήγουν σε «γλώσσες» όπως φαίνεται καθαρά στις Εικόνες 10, 11 και 13. Το φόρεμα έχει πλούσιο κέντημα με χρυσή κλωστή στα μανίκια, το μπούστο και τον ποδόγυρο (Εικόνα 10). Δεν υπάρχουν δύο επενδύτες - μικρός μακρυμάνικος και μεγάλος αμάνικος – όπως στη φορεσιά που φωτογράφισε ο Sebah, αλλά ένας μεγάλος, πλούσιος επενδύτης με μανίκια και γιακά, ο «τσεμπές» (Εικόνα 13), που ίσως είναι η εξέλιξη των δύο επενδυτών σε ένα. Όπως μαρτυρούν η Σία Δόνου και Σεβαστή Κωστακιώτη (σημ. 22), ο «τσεμπές» είναι φτιαγμένος από μαύρο λεπτό «ντρά» (σημ. 23) και έχει πολλές πτυχές στο πίσω κάτω μέρος (Εικόνα 11) και εκτεταμένο κέντημα στην πλάτη (Εικόνα 12). Το κέντημα αυτό της πλάτης, όπως και όλος ο επενδύτης, μοιάζουν αρκετά με αυτά της φορεσιάς του Αργυροκάστρου που μας διασώζει η Αθηνά Ταρσούλη (σημ.24) (Εικόνα 14). Το κέντημα είναι σαφώς πλουσιότερο από αυτό της φορεσιάς της Χριστιανής Πρεβεζάνας που φωτογράφισε ο Sebah (Εικόνα 3), όχι όμως πλουσιότερο από τη φορεσιά του Αργυροκάστρου που κατέγραψε η Αθηνά Ταρσούλη (Εικόνα 14). Τη φορεσιά συμπληρώνει κόκκινος βελούδινος σκούφος (φέσι) με πλούσια φούντα χρώματος σκούρου μπλέ (σημ. 25). Τα κοινά στοιχεία της φορεσιάς αυτής με τη φορεσιά του Αργυροκάστρου επισημαίνει και ο εκπαιδευτικός κ. Βασίλης Κοντονάσιος, ο οποίος ερευνά και ασχολείται για πολλά χρόνια με τους παραδοσιακούς χορούς και τις παραδοσιακές φορεσιές (σημ. 26). Θα πρέπει να σημειώσω ότι η οικογένεια Σκέφερη κατάγεται, σύμφωνα με την οικογενειακή τους παράδοση, από τη Βόρειο Ήπειρο και κατέβηκαν από εκεί στην Πρέβεζα στα μέσα του 18ου αιώνα (σημ. 27). Μπορεί έτσι να εξηγηθεί και η ομοιότητα του μεγάλου επενδύτη της φορεσιάς με αυτόν της φορεσιάς του Αργυροκάστρου. Την οικογενειακή οικία των Σκεφεραίων, στη συμβολή των οδών Σαπουντζάκη και Εθνικής Αντιστάσεως στην κεντρική αγορά της Πρέβεζας, ανακαίνισε το 1852 ο Πέτρος Α. Σκέφερης.

Τέσσερις ανδρικές φορεσιές Πρεβεζάνων Αρβανιτών και τρεις διαφορετικές μεταξύ τους πρεβεζάνικες γυναικείες φορεσιές, σχεδίασε επί τόπου ο Louis François Cassas κατά την επίσκεψή του στην Πρέβεζα το 1780 μαζί με τους M.G.F.A. Choiseul-Gouffier, Foucherot και L.F.S. Fauvel. Η μία εκ των γυναικείων φορεσιών μοιάζει αρκετά με τις τρεις προαναφερθείσες φορεσιές της οικογένειας Σκέφερη. Τα σχέδια του L.F. Cassas βρίσκονται σήμερα στη Γαλλία.

Την δεκαετία του 1990 μετά από έρευνα του κ. Βασιλείου Κοντονάσιου ράφτηκαν, για τις ανάγκες του παιδικού χορευτικού συλλόγου «Ζάλλογο» τον οποίο είχε ιδρύσει, απλές φορεσιές Πρεβεζάνας και Πρεβεζάνου (σημ. 28). Ένας από τους μικρούς επενδύτες (Εικόνα 15) που ράφτηκε στην Πρέβεζα από Πρεβεζάνα μητέρα παιδιού του χορευτικού συλλόγου, έχει στο μπούστο κέντημα που μοιάζει πάρα πολύ με αυτό της φωτογραφίας του Sebah (Εικόνα 3). Ο κ. Κοντονάσιος με πληροφόρησε ότι τα σχέδια του κεντήματος αντιγράφηκαν από επενδύτες που βρέθηκαν σε παλαιές πρεβεζάνικες οικογένειες και ότι ο ίδιος δεν είχε υπ’ όψη του τη συγκεκριμένη φωτογραφία του Sebah. Εάν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε το περίτεχνο αυτό κέντημα, σχήματος τελικού σίγμα, θα πρέπει να ήταν ευρύτερα διαδεδομένο.

Μικρός μακρυμάνικος επενδύτης γυναικείας πρεβεζάνικης φορεσιάς κατασκευασμένος από μπλε λουλακί μεταξωτό ταφτά σανζάν, του οποίου τα μανίκια καταλήγουν σε σχήμα «γλώσσας» (Εικόνες 16 και 17), φυλάσσεται στην οικία Βικτωρίας Γ. Τζούρου, το γένος Παπαγεωργίου. Προέρχεται από την οικογένεια Αλέξανδρου Στ. Παπαγεωργίου και ράφτηκε στα τέλη του 19ου αιώνα περίπου, σύμφωνα με τα όσα με πληροφόρησε η κ. Βικτωρία Τζούρου-Παπαγεωργίου.

Κατά τον εορτασμό της 89ης επετείου της απελευθέρωσης της Πρέβεζας, την 21η Οκτωβρίου 2001, το Τοπικό Τμήμα Πρέβεζας του Σώματος Ελληνίδων Οδηγών, υπό το συντονισμό της προέδρου του κ. Λαμπρινής Νταλαμάγκα, το γένος Σμπόνια, δώρησαν στο Δήμο Πρέβεζας αντίγραφο Πρεβεζάνικης γυναικείας φορεσιάς (σημ. 29) (Εικόνες 18 και 19), την οποία έραψε η κ. Ανατολή Τσοπάνογλου (σημ. 30), στη Νέα Σαμψούντα Πρεβέζης, στα πρότυπα των νυφιάτικων φορεσιών της Αναστασίας Πέτρου Σκέφερη και της Πηνελόπης Περικλή Κονεμένου, στις οποίες αναφερθήκαμε παραπάνω. Η φορεσιά εκτίθεται σήμερα, σε ειδική προθήκη (Εικόνα 20), στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Πρέβεζας (πρώην Λαϊκή Αγορά).

Νίκος Δ. Καράμπελας, Πρέβεζα,
της Κοιμήσεως της Θεοτόκου 2007

Σημ. 1. Engin Ozendes, From Sebah and Joiallier to Foto Sabah: Orientalism in Photography, Istanbul 1999.
Σημ. 2. Ο πλήρης τίτλος του βιβλίου είναι: Les Costumes Populaires de la Turquie en 1873. Ouvrage publié sous le patronage de la Commission impériale ottomane pour l’ Exposition universelle de Vienne. Texte par Son Excellence Hamdy Bey…et Marie de Launay…Phototypie de Sébah, Constantinople 1873.
Σημ. 3. Η φωτογραφία έχει δημοσιευθεί και στη διμηνιαία έκδοση Παράδοση και τέχνη του Ελληνικού τμήματος της Διεθνούς Οργάνωσης Λαϊκής Τέχνης, τεύχος 58, Ιούλιος-Αύγουστος 2001, σελ. 6.
Σημ. 4. Ευχαριστώ το φίλτατο κ. Θωμά Φώτση, από το Πολύδροσο Θεσπρωτίας, και την κ. Ανατολή Τσοπάνογλου από τη Νέα Σαμψούντα Πρεβέζης για τη γόνιμη ανταλλαγή απόψεων σχετικά με τη φορεσιά της Πρεβεζάνας.
Σημ. 5. Ο αμάνικος αυτός μακρύς επενδύτης της Βονιτσάνας μοιάζει πολύ με το γυναικείο «κοντέσι» της Λευκαδίτικης φορεσιάς. Βλ. Πανταζής Κοντομίχης, Η Λευκαδίτικη Λαϊκή Φορεσιά από τον 17ο αιώνα ως τα μέσα του 20ού, έκδοση ΕΟΜΜΕΧ, Αθήνα 1989, σελ. 46-49.
Σημ. 6. André-Grasset Saint-Sauveur, Voyage Historique, Littéraire et Pittoresque dans les Isles et Possessions ci-devant Vénitiennes du Levant, Paris 1800, vol. IV (Atlas). Βλ. και Νικόπολις – Πρέβεζα, εκδόσεις Έργον, Πρέβεζα 1994, εικόνα Νο. 20.
Σημ. 7. Βλ. Κωνσταντίνος Γ. Παπαγεωργίου, Η Συμπολιτεία των Ηπειρωτικών πόλεων των ακτών του Ιονίου (1800-1806). Πρέβεζα - Πάργα - Βόνιτσα - Βουθρωτό. Μία λαμπρή σελίδα της Ηπειρωτικής ιστορίας, Αθήνα 2005, σελ. 37-44.
Σημ. 8. Μαριάνθη Μπομποτσάρη, 1904-1985, του Κωνσταντίνου και της Ανδρομάχης, αρ. μητρώου Δημοτολογίου Πρέβεζας 1661.
Σημ. 9. Μπέττυ Νούσια, «Η γυναικεία Πρεβεζάνικη στολή. Ένα όνειρο που έγινε πραγματικότητα», εφημερίδα Βήμα της Πρέβεζας, φύλλο 1874, Τετάρτη 7 Νοεμβρίου 2001, σελ. 11. Το άρθρο της κ. Νούσια δημοσιεύτηκε με τον ίδιο τίτλο και στην εφημερίδα Τοπική Φωνή, φύλλο 7324, Πέμπτη 8 Νοεμβρίου 2001, σελ. 7.
Σημ. 10. Ανδρομάχη Μπομποτσάρη, το γένος Μίχα, 1880-1960 περίπου.
Σημ. 11. Αγνώστου σε μένα και την κυρία Μπέττυ Νούσια ονόματος αλλά με το επώνυμο Μίχα, το γένος Παπαδοπούλου, 1850-1930 περίπου.
Σημ. 12. Αγνώστου μικρού ονόματος Παπαδόπουλος, συμβολαιογράφος, 1820-1900 περίπου.
Σημ. 13. Νίκος Δ. Καράμπελας, «Η φορεσιά της Πρεβεζάνας», εφημερίδα Βήμα της Πρέβεζας, φύλλο 1782, Σάββατο-Κυριακή 23-24 Ιουνίου 2001, σελ. 9 και με τον ίδιο τίτλο στην εφημερί-δα Τοπική Φωνή, φύλλο 7232, Σάββατο-Κυριακή 23-24 Ιουνίου 2001, σελ. 1 και 4.
Σημ. 14. Ο Πέτρος Αναστασίου Σκέφερης είχε γεννηθεί στην Πρέβεζα αλλά καταγόταν από το χωριό Σκέφερη της Τσαμουριάς. Ήταν έμπορος στην Πρέβεζα και είχε πολλές συναλλαγές με τον τόπο καταγωγής του, όπως μας πληροφορεί ο Ιωάννης Φ. Δημάρατος (1898-1981) στο λήμμα «Πρέβεζα», στη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, τόμος Κ΄, σελ. 658. Τις πληροφορίες αντλεί ο Ι. Φ. Δημάρατος από ανέκδοτη πραγματεία περί της ιστορίας της Πρέβεζας τού θείου του εξ αγχιστείας Γεωργίου Δ. Γερογιάννη. Η μητέρα του Ιωάννη (Γιάγκου) Φιλίππου Δημάρατου, Ευριδίκη Α. Βρέκοση, και ο Γεώργιος Δημοσθένους Γερογιάννης ήταν εγγόνια του Αναστασίου Γερογιάννη και της Αναστασίας Γ. Κονεμένου· η πρώτη από τη μητέρα της Ευγενούλα Α. Γερογιάννη και ο δεύτερος από τον πατέρα του Δημοσθένη Α. Γερογιάννη. Ο Ιωάννης Φ. Δημάρατος γεννήθηκε και διέμεινε στην Πρέβεζα μέχρι την ηλικία των επτά χρόνων.
Σημ. 15. Διορθώνω τη χρονολόγηση (1830-1840) που κατά προσέγγιση είχα δώσει στο άρθρο μου «Η φορεσιά της Πρεβεζάνας», εφημερίδα Βήμα της Πρέβεζας, ό.π. Δεν μπορώ όμως να συμφωνήσω με τη χρονολόγηση (δεκαετία του 1820) που προτείνει ο κ. Οδυσσέας Μπέτσος στο άρθρο του «Από την Πρέβεζα του 19ου αιώνα (Για τις ενδυμασίες νυφάδων από αρχοντικές οικογένειες αυτής)», εφημερίδα Βήμα της Πρέβεζας, φύλλο 1872, Σάββατο-Κυριακή 3-4 Νοεμβρίου 2001, σελ. 11. Ο Πέτρος Αναστασίου Σκέφερης καθ’ υπολογισμό γεννήθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1820 και παντρεύτηκε περί το 1845. Ο πρώτος γιος τους, Δημήτριος, γεννήθηκε τη 17 Οκτωβρίου 1848. Θα πρέπει να ανατρέξω στους συμβολαιογραφικούς κώδικες του Νικολάου Ρέντζου (αρ. καταλόγου 103-121 της καταγραφής του καθηγητή Πλουμίδη, βλ. Γεώργιος Πλουμίδης, «Κατάλογος Αρχείου Ιεράς Μητροπόλεως Πρεβέζης», Ηπειρωτικά Χρονικά 35, Ιωάννινα 2001, σελ. 291-342, ή αρ. καταλόγου 101-119 της καταγραφής του π. Φιλαρέτου Βιτάλη, βλ. Φιλάρετος Απ. Βιτάλης, Το Ιστορικόν αρχείον της Ιεράς Μητροπόλεως Νικοπόλεως και Πρεβέζης, Πρέβεζα 1979), τους οποίους αναφέρει ως πηγή του ο κ. Οδυσσέας Μπέτσος, για να επαληθεύσω τις πληροφορίες.
Σημ. 16. Ο Δημήτριος Σκέφερης (17 Οκτωβρίου 1848 - 2 Μαΐου 1921[δεύτερη μέρα του Πάσχα]), γιος του Πέτρου Σκέφερη και της Αγγελικής Μπάλκου, ήταν δημογέροντας της Κοινότητας Πρεβέζης από την 12.11.1889 έως την 7.4.1892, βλ. Γιώργος Ι. Μουστάκης, Τα Πρεβεζάνικα, Πρέβεζα 2002, σελ. 92-93. Το 1912 ήταν πρόξενος της Ρωσίας στην Πρέβεζα και συνέβαλε τα μέγιστα στο να παραδοθεί ειρηνικά η Πρέβεζα από τους Τούρκους υπό όρους στον ελληνικό στρατό και να αποφευχθούν έτσι οι αιματοχυσίες. Βλ. σχετικά Περικλής Σκέφερις, «Η παράδοσις της Πρεβέζης (21.10.1912). Μία σχετική ανέκδοτος έκθεσις του τότε υποπροξένου της Ρωσσίας εις Πρέβεζαν Δ. Σκέφερι», Ο Νέος Κουβαράς, έτος β΄, Αθήνα 1962, σελ. 180-184. Η φωτογραφία του Δημητρίου Σκέφερη που δημοσιεύουμε (Εικόνα 8) είναι τραβηγμένη από το Γάλλο πολεμικό ανταποκριτή Etienne Labranche στις αρχές του 1913 στην Πρέβεζα και απόκειται σήμερα στο φωτογραφικό αρχείο του Ιδρύματος Ακτία Νικόπολις (αριθμός καταχώρησης: ΙΑΝ 2291).
Σημ. 17. Διορθώνω τη χρονολόγηση (1860) που κατά προσέγγιση είχα δώσει στο άρθρο μου «Η φορεσιά της Πρεβεζάνας», ό.π., μετά τις ακόλουθες πληροφορίες που μου έδωσε ο κ. Δημήτριος Αλόϊς Πέτριτς. Η Πηνελόπη Περικλή Κονεμένου γεννήθηκε την 12.05.1862, παντρεύτηκε περίπου είκοσι ετών με το Δημήτριο Πέτρου Σκέφερη και ο πρωτότοκος γιος τους Περικλής Δ. Σκέφερις γεννήθηκε το 1884.
Σημ. 18. Αθηνά Ταρσούλη, Ελληνικές φορεσιές, Αθήνα 1941, χαρακτικό Νο. 32, και σχετική αναφορά στην τελευταία σελίδα του εισαγωγικού της κειμένου.
Σημ. 19. Εξήντα πέντε (65) έγχρωμες λιθογραφίες του Κώστα Γραμματόπουλου κοσμούν το λεύκωμα της Αθηνάς Ταρσούλη με τίτλο Ελληνικές Φορεσιές που εκδόθηκε στην Αθήνα το 1941.
Σημ. 20. Έτσι τον αναφέρει η αείμνηστη Σεβαστή Κωστακιώτη (1886-1995) στη συζήτησή της με την κ. Μπέττυ Νούσια, βλ. Μπέττυ Νούσια, «Η γυναικεία Πρεβεζάνικη στολή. Ένα όνειρο που έγινε πραγματικότητα», Βήμα της Πρέβεζας, φύλλο 1874, Τετάρτη 7 Νοεμβρίου 2001, σελ. 11. «Τσουμπές» ονομάζεται και ο επενδύτης της νυφιάτικης λευκαδίτικης φορεσιάς με γενικά στοιχεία παρόμοια με τον πρεβεζάνικο «τσεμπέ», διαφορετικού όμως σχήματος μανίκια. Βλ. Πανταζής Κοντομίχης, Η Λευκαδίτικη Λαϊκή Φορεσιά από τον 17ο αιώνα ως τα μέσα του 20ού, έκδοση ΕΟΜΜΕΧ, Αθήνα 1989, σελ. 83-89.
Σημ. 21. Διορθώνω τη χρονολόγηση (1860) που κατά προσέγγιση είχα δώσει στο άρθρο μου «Η φορεσιά της Πρεβεζάνας», εφημερίδα Βήμα της Πρέβεζας, ό.π.. Δεν μπορώ να συμφωνήσω με το σκεπτικό του κ. Οδυσσέα Μπέτσου στο άρθρο του «Από την Πρέβεζα του 19ου αιώνα (Για τις ενδυμασίες νυφάδων από αρχοντικές οικογένειες αυτής)», ό.π. αναφορικά με τη χρονολογία γάμου του Κωνσταντίνου Χρ. Μαμμάτη περί το 1845, διότι ο πατέρας της νύφης, Πέτρος Αν. Σκέφερης, παντρεύτηκε περί το 1845, όπως αναφέραμε πιο πάνω.
Σημ. 22. Σεβαστή Κωστακιώτη, 1886-1995, του Χαραλάμπους και της Παναγούλας.
Σημ. 23. Ένα είδος τσόχας με χαμηλό πέλος. Έτσι τον αναφέρουν η αείμνηστη Αναστασία (Σία) Δόνου (18.1.1904-8.8.1999) και η αείμνηστη Σεβαστή Κωστακιώτη (1886-1995) στη συζήτησή τους με την κ. Μπέττυ Νούσια, βλ. Μπέττυ Νούσια, «Η γυναικεία Πρεβεζάνικη στολή. Ένα όνειρο που έγινε πραγματικότητα», ό.π.
Σημ. 24. Αθηνά Ταρσούλη, Ελληνικές Φορεσιές, Αθήνα 1941, χαρακτικό Νο. 40 και σχετική αναφορά στην τελευταία σελίδα του εισαγωγικού της κειμένου, όπου μας πληροφορεί ότι η φορεσιά ανήκει στην Μελπομένη Ζάχου από την Θεσσαλονίκη.
Σημ. 25. Η κ. Μπέττυ Γ. Νούσια στο άρθρο της «Η γυναικεία Πρεβεζάνικη στολή. Ένα όνειρο που έγινε πραγματικότητα», ό.π., μας πληροφορεί ότι η αείμνηστη Σία Γ. Δόνου τη διαβεβαίωσε ότι το φέσι προέρχεται από τη νυφιάτικη φορεσιά της γιαγιάς της. Ο κ. Οδυσσέας Μπέτσος, όμως, στο άρθρο του «Από την Πρέβεζα του 19ου αιώνα …», ό.π., υποστηρίζει ότι ο σκούφος (φέσι) προέρχεται από το «δεύτερο» φόρεμα της προίκας της νύφης και όχι από τη νυφιάτικη φορεσιά, η οποία κατά τη γνώμη του θα είχε οπωσδήποτε «αέρα» (πέπλο).
Σημ. 26. Ανυπόγραφο άρθρο με τίτλο «Επισημάνσεις για την φορεσιά» στην εφημερίδα Βήμα της Πρέβεζας, φύλλο 1889, Τετάρτη 28 Νοεμβρίου 2001, σελ. 3.
Σημ. 27. Βλ. επίσης Ιωάννης Φ. Δημάρατος, λήμμα «Πρέβεζα», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, Αθήνα 1930, τόμος Κ΄, σελ. 658.
Σημ. 28. Βασίλειος Κοντονάσιος, «Η πρεβεζάνικη φορεσιά και του στραβού το δίκιο», εφημερίδα Νικόπολη, Πέμπτη 6 Δεκεμβρίου 2001, σελ. 4. Το άρθρο δημοσιεύτηκε με τον ίδιο τίτλο και στην εφημερίδα Τοπική Φωνή, φύλλο 7345, Παρασκευή 7 Δεκεμβρίου 2001, σελ. 2. Σύμφωνα με όσα μου είπε ο κ. Βασίλης Κοντονάσιος οι αντρικές φορεσιές ράφτηκαν στα Γιάννενα από τον Διαμαντή Πλαχούρα και οι γυναικείες στην Πρέβεζα από Πρεβεζάνες μητέρες των παιδιών του χορευτικού.
Σημ. 29. Βλ. ανυπόγραφο άρθρο με τίτλο «Παράδοση της παραδοσιακής Πρεβεζάνικης νυφιάτικης φορεσιάς στο δήμο Πρέβεζας» στην εφημερίδα Βήμα της Πρέβεζας, φύλλο 1864, Τετάρτη 24 Οκτωβρίου 2001, σελ. 3 και ανυπόγραφο άρθρο με τίτλο «Προσφέρθηκε στο Δήμο η Πρεβεζάνικη νυφιάτικη φορεσιά» στην εφημερίδα Τοπική Φωνή, φύλλο 7315, Παρασκευή 26 Οκτωβρίου 2001, σελ. 1-2. Βλ. επίσης Οδυσσέας Μπέτσος, «Από την Πρέβεζα του 19ου αιώνα (Για τις ενδυμασίες νυφάδων από αρχοντικές οικογένειες αυτής)», εφημερίδα Βήμα της Πρέβεζας, φύλλο 1872, Σάββατο-Κυριακή 3-4 Νοεμβρίου 2001, σελ. 11 και με τον ίδιο τίτλο στο επόμενο φύλλο της εφημερίδας Βήμα της Πρέβεζας, φύλλο 1873, Τρίτη 6 Νοεμβρίου 2001, σελ. 11
Σημ. 30. Η κ. Τσοπάνογλου κατασκευάζει παραδοσιακές φορεσιές στη βιοτεχνία της, στη Νέα Σαμψούντα Πρεβέζης, με την επωνυμία «Εσθήτα». Η δραστηριότητα της βιοτεχνίας παρουσιάζεται στο δικτυακό τόπο με ηλεκτρονική διεύθυνση www.esthita.gr